165 lat temu zmarł Adam Mickiewicz
165 lat temu zmarł Adam Mickiewicz
Nazywany „poetą przeobrażeń” i „bardem słowiańskim”. Jeden z trzech polskich wieszczów – obok Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego – wielki poeta, publicysta, dramatopisarz, tłumacz, filozof, działacz polityczny. 26 listopada przypada 165. rocznica śmierci Adama Mickiewicza.
Urodził się 24 grudnia 1798 roku w Nowogródku lub Zaosiu koło Nowogródka na terenie dzisiejszej Litwy. Jego ojciec Mikołaj, adwokat, wywodził się z drobnej szlachty herbu Poraj. Po zaliczeniu ośmioletniej szkoły w Nowogródku Adam Mickiewicz wyjechał na studia do Wilna, gdzie studiował na Wydziale Nauk Fizycznych i Matematycznych, brał udział w wykładach na Wydziale Nauk Moralnych i Politycznych oraz Literatury i Sztuk Wyzwolonych, a także ukończył Seminarium Nauczycielskie. Tam też w 1817 roku zaangażował się we współtworzenie tajnego Towarzystwa Filomatów, którego członkowie dyskutowali na tematy naukowe i literackie, jak również dążyli do doskonalenia moralnego poprzez pracę nad sobą. W takiej postaci towarzystwo działało do 1821 roku, kiedy przekształciło się w Zgromadzenie Filaretów i Związek Promienistych – organizacje narodowo-patriotyczne.
Na czas studiów w Wilnie przypadł debiut literacki Adama Mickiewicza. Pierwszym jego opublikowanym tekstem był wiersz Zima miejska, wydrukowany w 1818 roku w „Tygodniku Wileńskim”. Za właściwy debiut uważa się jednak Ballady i romanse (1822), będące równocześnie manifestem rozpoczynającym w literaturze polskiej epokę romantyzmu. W zbiorze tym poeta nawiązał do folkloru i związanej z nim metafizycznej niesamowitości. Ballady i romanse wywołały również pewne kontrowersje z powodu wykreowania przez autora bohaterki Romantyczności – prostej dziewczyny o niestabilnej psychice. Ten pierwszy etap twórczości Mickiewicza (trwający do 1824 roku) określany jest jako okres wileńsko-kowieński. Powstały wówczas między innymi Oda do młodości i Pieśń filaretów – utwory o charakterze rewolucyjnym. W innych dziełach z tego okresu poeta nawiązywał także do twórczości lorda Byrona czy Jeana de La Fontaine’a.
W latach 1819–1823 Mickiewicz pracował jako nauczyciel w szkole powiatowej w Kownie. W tym czasie obronił tytuł magistra filozofii (1822). W listopadzie 1823 roku został aresztowany w wyniku śledztwa dotyczącego tajnych związków młodzieży. Po niemal pięciu miesiącach spędzonych w więzieniu, mieszczącym się w klasztorze bazylianów w Wilnie, skazano go na zesłanie w głąb Rosji. Otrzymał jednak prawo wyboru miejsca pobytu. Z Wilna udał się do Petersburga, następnie do Odessy, Moskwy oraz na Krym. W czasie tych podróży nawiązał kontakty z przedstawicielami rosyjskiej kultury, między innymi Aleksandrem Puszkinem i Wasilijem Żukowskim, a także z późniejszymi dekabrystami: Aleksandrem Bestużewem i Mikołajem Rylejewem. To im poświęcił napisany w późniejszym czasie fragment III części Dziadów, zatytułowany Do przyjaciół Moskali, w którym głosił: „wasze cudzoziemskie twarze / Mają obywatelstwa prawo w mych marzeniach”.
W czasie wędrówki Mickiewicza po Rosji powstawały kolejne dzieła, wśród nich Sonety krymskie (wydane w Moskwie w 1826 roku). Złożyło się na nie osiemnaście wierszy obrazujących tęsknotę za ojczyzną, ale również wspaniałość krajobrazu Półwyspu Krymskiego. Cykl zawiera liczne odniesienia do orientalizmu, mitologii perskiej, islamu, nawiązuje również do wczesnych utworów Byrona, charakteryzujących się między innymi poczuciem osamotnienia i rozdarciem wewnętrznym podmiotu, a także buntem wobec wzorców społecznych. Dwa lata po wydaniu Sonetów krymskich w Petersburgu ukazała się powieść poetycka Konrad Wallenrod, której akcję Adam Mickiewicz umieścił w średniowieczu. Mimo tego postać historyczna, jaką był bohater utworu, XV-wieczny wielki mistrz krzyżacki Konrad von Wallenrode, posłużyła do przedstawienia problemów Polski współczesnej Mickiewiczowi. Utwór ten wprowadził także do języka, jeszcze za życia autora, pojęcie „wallenrodyzmu” ‒ postawy bohatera uciekającego się do podstępu i zdrady dla dobra własnego państwa.
Jednym z najpopularniejszych utworów Adama Mickiewicza, które doczekało się dziesiątek interpretacji, są Dziady – dramat o charakterze otwartym i fragmentarycznym. Ten cykl dramatów, złożony z czterech części, powstawał między 1823 rokiem (wtedy wydano części II i IV, noszące wspólne miano „Dziadów wileńsko-kowieńskich”) a 1860 (część III została opublikowana w 1832 roku, część I, nieukończona, po śmierci poety w 1860 roku). Cały cykl zawiera wiele odniesień nie tylko do ludowej obrzędowości (z której wywodzi się tytuł), lecz także do życia i twórczości samego autora – przede wszystkim nieszczęśliwego uczucia do poznanej pod koniec lat dwudziestych Marii (Maryli) Wereszczakówny, która, mimo wzajemnego uczucia, wskutek wymogów rodziny, wyszła za mąż za hrabiego Puttkamera. Mickiewicz poświęcił jej również kilka wierszy, między innymi Do M….
W 1829 roku Adam Mickiewicz wyjechał z Rosji do Niemiec, gdzie gościł u J.W. Goethego. Stamtąd udał się do Szwajcarii i Włoch. W Rzymie poznał hrabiankę Ankwiczównę, z którą chciał się ożenić. Jego plany skończyły się jednak niepowodzeniem. W tym czasie poeta przeżywał też pogłębienie życia duchowego, czego wyraz dał w powstałych wówczas wierszach, takich jak Rozmowa wieczorna czy Rozum i wiara. Po wybuchu powstania listopadowego Adam Mickiewicz wyruszył do Wielkopolski, skąd wkrótce wrócił do Niemiec, tym razem do Drezna, gdzie powstała III część Dziadów (tak zwane „Dziady drezdeńskie”). W części tej autor zawarł autobiograficzną historię śledztwa w sprawie tajnych związków młodzieży w Wilnie, a także znaczącą scenę przemiany wewnętrznej bohatera (Gustawa w Konrada), który odtąd staje się bojownikiem o wolność ojczyzny. Wyraźnie zarysowany jest tu również mesjanizm – przyrównanie cierpienia Chrystusa do cierpień prześladowanych i pozbawionych ojczyzny Polaków Ta część Dziadów uznana została (jeszcze za życia artysty) za arcydzieło narodowe o znaczeniu ponadczasowym. Również w 1829 roku Mickiewicz zaczął tworzyć nigdy nieopublikowaną Historię przyszłości – dzieło o charakterze fantastyczno-popularnonaukowym. Nie ocalała żadna z wersji tego utworu, jego ślady zachowały się jedynie w korespondencji autora z przyjaciółmi.
Adam Mickiewicz osiadł na stałe w Paryżu, dokąd przyjechał w 1832 roku. Ożenił się tam z Celiną Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci. Aktywnie włączył się w życie emigracji, nawołując do zachowania zgody i gotowości na rewolucję – stanowisko to wyraził w opublikowanej w 1832 roku broszurze politycznej Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, krytykując w niej równocześnie inne kraje (Francję) za nieokazanie pomocy Polsce w powstaniu listopadowym. Utwór ten, cieszący się ogromną popularnością, był tłumaczony na kilka języków oraz kolportowany potajemnie w Polsce.
W tym czasie poeta pracował jako redaktor pisma „Pielgrzym Polski”, a także rozpoczął prace nad Panem Tadeuszem (wydanym w 1834 roku). W Epilogu do tego dzieła autor dał wyraz swojemu rozczarowaniu postawą podzielonej sporami emigracji oraz powstaniem listopadowym, które pogrzebało nadzieje na odzyskanie niepodległości Polski. Mimo tego cały poemat jest optymistyczny i pogodny, głosi wizję niepodległej Polski, a bohaterowie, należący do drobnej szlachty, mimo swoich wad, są silnie zjednoczeni w walce o los narodu. Pomimo dzisiejszego ogromnego znaczenia Pana Tadeusza nie tylko dla kultury polskiej, ale w ogóle europejskiej, dzieło to początkowo spotkało się z krytyką. Zarzucano mu między innymi zbyt swobodną treść i mało podniosły język. Pierwsza pełna zachwytu recenzja ukazała się dopiero dwa lata po wydaniu dzieła, jednak dopiero po śmierci artysty, w 1863 roku, Pana Tadeusza uznano za arcydzieło.
„Nie rozumiałem od razu, aby Emigracja była ciałem ważnym, potrzebnym dla zbawienia Polski. W ogólności liche miałem o niej wyobrażenie. Dziś po tym, co nam objawiono, mam zupełnie odmienne przekonanie!… Emigracja miała ważną misję i już onę, acz niezupełnie jeszcze, wypełniła… I temu dawniej wiary nie dawałem, co dziś jasno widzę, że w Emigracji są ludzie niepospolici […]”.
Pod koniec lat trzydziestych Mickiewicz wycofał się z życia politycznego, poświęcając się pracy. Pisał dramaty dla teatrów francuskich (między innymi Konfederatów barskich i Jakuba Jasińskiego), bajki, prozę historyczną (Pierwsze wieki historii polskiej), a także poezję (wiersze nazwane „lirykami lozańskimi”). W latach 1839–1840 wykładał literaturę łacińską na uniwersytecie w Lozannie, po czym wrócił do Paryża, by tam prowadzić prelekcje z literatury słowiańskiej w Collège de France. Zebrane przez słuchaczy wykłady zostały wydane w całości w 1849 roku.
W 1941 roku Adam Mickiewicz objął funkcję prezesa Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu. W tym samym roku związał się z Andrzejem Towiańskim i jego Kołem Sprawy Bożej. Przynależność do tej organizacji, opartej na mesjanizmie i mistycyzmie z elementami ekumenizmu, głoszącej kult Napoleona i posłannictwo poszczególnych narodów w walce o demokratyzację świata, było przyczyną usunięcia Mickiewicza z Collège de France w 1844 roku. Po tym wydarzeniu poeta objął kierownictwo w kole towiańczyków w Paryżu. Po trzech latach wystąpił jednak z organizacji wskutek konfliktu przekonań – Mickiewicz uważał bowiem, że potrzebne jest realne działanie, a nie sama idea doskonalenia wewnętrznego członków.
Po wybuchu Wiosny Ludów w marcu 1848 roku Adam Mickiewicz utworzył we Włoszech liczący około dwustu żołnierzy Legion Mickiewicza, który brał udział między innymi w walkach w Lombardii, Genui i Rzymie. Po powrocie do Paryża współtworzył pismo „Trybuna Ludów”, pracował także jako bibliotekarz w Bibliotece Arsenału. Po wybuchu wojny krymskiej (1853) i śmierci żony (1855) Mickiewicz wyruszył do Stambułu, by tworzyć formację żołnierską do walki z Rosją, złożoną z Polaków, Kozaków i Żydów. Tam też zmarł 26 listopada 1855 roku. Choć jako przyczynę podaje się panującą wówczas cholerę, sugerowano także, że został otruty arszenikiem lub miał udar mózgu. Jego ciało przewieziono do Francji na cmentarz polski w Montmorency, a w 1890 roku przeniesiono uroczyście na Wawel.
Wielkość i znaczenie dzieł Adama Mickiewicza nie ulegały wątpliwości już za życia autora. Zawarte w jego utworach problemy moralne, społeczne i duchowe do dziś są na nowo interpretowane i wpływają na artystów z różnych dziedzin sztuki. Także upamiętnienie jego postaci w sferze publicznej w wielu krajach (nazwy ulic, budynków, pomniki, muzea) dowodzi, że był on w istocie jednym z największych twórców na skalę europejską.
– Katarzyna Wójcik
