Nagrobki odnowione przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego w Polsce i na Ukrainie w 2020 roku
Nagrobki odnowione przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego w Polsce i na Ukrainie w 2020 roku
Fundacja Dziedzictwa Kulturowego w 2020 r. prowadziła prace konserwatorskie na cmentarzach katolickich, prawosławnych, tatarskich i żydowskich w Polsce i na Ukrainie. Odnowionych zostało niemalże 90 historycznych nagrobków. Mimo trudnej sytuacji pandemicznej konserwatorzy dzieł sztuki związani z Fundacją prowadzili prace na siedmiu zabytkowych cmentarzach w Polsce i na Ukrainie w wyniku których odrestaurowanych zostało kilkadziesiąt historycznych nagrobków, w tym cenne dzieła sztuki, groby żołnierzy, czy postaci zasłużonych dla kultury, nauki i życia publicznego.
W naszej działalności patrzymy na spuściznę narodów tworzących dawną wielokulturowa Rzeczpospolitą jako na dziedzictwo naszej części Europy – Europy Środkowej. Pożoga II wojny światowej: wymordowanie narodów, przemieszczenie ludności spowodowało, że na nas wszystkich spoczywa obowiązek troski o groby tych, którzy niegdyś tworzyli wspólne państwo. – mówi Michał Laszczkowski – prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego – dlatego też pracujemy na cmentarzach różnych wyznań i religii, zarówno w kraju i za granicą.
Ukraina
Cmentarz Łyczkowski we Lwowie
Na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie konserwacji poddane zostało 11 pomników nagrobnych, wśród nich: kaplica grobowa Godzimira Małachowskiego – prezydenta Lwowa w latach 1896-1904; Leona hr. Pinińskiego – Namiestnika Galicji w latach 1898-1903, a także Rektora Uniwersytetu Lwowskiego w roku akademickim 1928/29; gen. Józefa Śmiechowskiego – powstańca listopadowego i styczniowego (rzeźba autorstwa Juliana Markowskiego); wybitnego architekta lwowskiego Piotra Tarnawieckiego (pomnik wykonany przez Bronisława Wiktora w pracowni Zygmunta Kurczyńskiego) oraz arcybiskupa ormiańskiego Grzegorza Szymonowicza (realistyczna rzeźba Juliana Markowskiego przedstawiająca siedzącą postać arcybiskupa). Rzeźbie ormiańskiego arcybiskupa przywrócona została oryginalna głowa która zaginęła w niejasnych okolicznościach, prawdopodobnie w latach 80-tych.
Pracom poddano również dwa betonowe nagrobki wykonane przez Zygmunta Kurczyńskiego,zwanego „lwowskim Rodinem” – artysty, który eksperymentował z nowymi materiałami i technologiami. Prace przy nagrobkach wykonanych stosunkowo niedawno (w okresie dwudziestolecia) były konieczne wobec nietrwałości materiałów z którymi eksperymentował Kurczyński (beton, oraz nieco trwalsze lastriko). To kolejny etap prac na cmentarzu, których celem jest zachowanie znajdujących się tutaj zabytkowych pomników. Prace są elementem szerszego programu badawczo-konserwatorskiego prowadzonego przez Fundację na różnych cmentarzach,gdzie konserwacji poddawane są nagrobki wykonywane przy użyciu technologii opracowanych w XX wieku.
W tym roku poddano konserwacji, prócz wymienionych powyżej, również dwa kolejne wykonane w betonie nagrobki: Wilhelma Stanka (aut. Z. Kurczyński) oraz rzeźbę przedstawiającą anioła z tarczą z napisem PAX (aut. Z. Kurczyński).
Pracom konserwatorskim poddany został również klasycystyczny sarkofag na grobie Joanny z Ruszkowskich Bagchofwund stworzony przez Antona Schimsera w I połowie XIX wieku. Całości prac dopełnia nagrobek powstańca listopadowego Romana Bodyńskiego utrzymany w stylistyce art deco z niezwykłą stylizacją orła.
W porównaniu do poprzednich lat, liczba 11 nagrobków może nie robić wrażenia, jednak należy zaznaczyć iż w ramach tegorocznego programu odnowione zostały nagrobki bardzo okazałe i duże gabarytowo. To spowodowało wysoki koszt prac w porównaniu do konserwacji pomników o przeciętnej wielkości.
Tegoroczne prace na Łyczakowie rozpoczęły się z kilkumiesięcznym opóźnieniem. – mówi dr Michał Laszczkowski, Prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego – zmieniające się ciągle ograniczenia w ruchu granicznym powodowały spore utrudnienia. Wszystkie założenia udało się jednak zrealizować,mimo pojawiających się ciągle niespodzianek, jak np. odkrycie mosiężnych drzwi do kaplicy Małachowskich. Okazało się, iż drzwi zostały po prostu zamurowane i zasłonięte.
Tegoroczne prace konserwatorskie prowadzone przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego finansowane były ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznanych w ramach programów „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” i „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”, a także ze środków Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”
Cmentarz Łyczkowski
Złoczów
Fundacja prowadziła prace konserwatorskie na cmentarzu w Złoczowie, gdzie konserwacji poddane zostały trzy najwybitniejsze pod względem artystycznym nagrobki na cmentarzu: Eugeniusza Kuryłowicza – przedstawiający bogato zdobioną motywami roślinnymi marmurowa rzeźbę anioła pod krzyżem; Eugenii z Łysych Jung – będący naturalnej wielkości rzeźbą przedstawiającą postać ludzką pod krzyżem. Szczególną uwagę zwraca jednak wykonany w pracowni Henryka Periera we Lwowie pomnik Leonardy Chorzemskiej przedstawiający wykonaną w piaskowcu rzeźbę unoszącego się na postumencie anioła, której konserwatorzy zrekonstruowali brakujące elementy (w tym skrzydła). Konserwatorzy odnowili również ciekawe secesyjne ogrodzenie wyznaczające pole grobowe zrekonstruowanego pomnika.
Prace zostały zrealizowane przez Fundację Dziedzictwa Kulturowego dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Kulturowego przyznanych w ramach programu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.
Cmentarz w Złoczowie
Liczkowice
W Liczkowcach w obwodzie tarnopolskim Fundacja poddała konserwacji pomnik nagrobny Michała Zborowskiego, poległego w walkach wojsk napoleońskich pod Możajskiem (Bordino). Niezwykła kompozycja nagrobka zawiera się w formie klasycystycznego obelisku zwieńczonego zwierzęcą głową okrytą rzymskim hełmem. Jest to jedna z najciekawszych zachowanych do czasów obecnych XIX-wieczna realizacja artystyczna na grobie wojskowym położonym na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej.
Prace zostały zrealizowane dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Kulturowego przyznanych w ramach programu „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.
Krzemieniec
Na Cmentarzu Bazyliańskim w Krzemieńcu polscy konserwatorzy pracowali już trzeci sezon. W tym roku odnowione zostały dwa klasycystyczne nagrobki zwieńczone rzeźbami urn na grobach Filipa Nezyusza Spendowskiego, oraz Korneli z Majewskich Cziszak. To kolejny etap prac zakładający renowację Cmentarza Bazyliańskiego, na którym spoczywają profesorowie dawnego Gimnazjum i Liceum Wołyńskiego (Krzemienieckiego).
Prace zostały zrealizowane dzięki środkom uzyskanym z Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”.
Polska
Cmentarz Tatarski w Bohonikach
Cmentarz tatarski w Bohonikach, wpisany w 2012 r. na listę Pomników Historii, jest trzecią tatarską nekropolią objętą pracami konserwatorskimi Fundacji Dziedzictwa Kulturowego. W ubiegłych latach prace prowadzone były na cmentarzach tatarskich w Studziance i Zastawku-Lebiedziewie. Tegoroczne prace konserwatorskie objęły 50 nagrobków, z których najstarsze pochodzą z początku XIX wieku.
Prowadzone prace konserwatorskie były pierwszymi które odbywały się na terenie cmentarza. Podczas prac okazało się, że znaczna część nagrobków znajduje się w ziemi i pozostaje niewidoczna. Na kolejny rok przewidziano badania, które pozwolą odkryć całość zachowanej substancji zabytkowej. Dopiero wówczas możliwe będzie opracowanie pełnego planu rewaloryzacji terenu cmentarza i opracowanie odpowiedniego programu konserwatorskiego.
Tegoroczne prace finansowane były ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznanych w ramach programu „Ochrona dziedzictwa”.
Cmentarz Tatarski w Bohonikach
Cmentarz Prawosłaswny w Warszawie
Na cmentarzu prawosławnym w Warszawie przeprowadzony został drugi etap prac renowacyjnych przy dwóch kwaterach żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej, którzy w 1920 r. wspólnie z Wojskiem Polskim walczyli z bolszewikami.
Po przeprowadzonych w 2019 r. pracach konserwatorskich przy przeszło 80 nagrobkach, w 2020 r. zrealizowana została aranżacja obu kwater polegająca na wymianie chodników i krawężników.14 sierpnia 2020 r. odrestaurowane kwatery odwiedziła m.in. Wicepremier Ukrainy ds. integracji europejskiej i euroatlantyckiej Olga Stefaniszyna.
Prace zostały sfinansowane przez Biuro Programu „Niepodległa” dzięki dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Cmentarz Żydowski w Warszawie
Prowadzone w 2020 r. prace konserwatorskie na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie obejmowały drugi etap renowacji zabytkowego muru naprzeciwko wejścia. Tegoroczny etap obejmował konserwację piaskowcowych nadstaw wraz ze sterczynami.
Ponadto pracom konserwatorskim poddawanych zostało 16 nagrobków, w tym m.in. nagrobki Izaaka Szterna i jego żony (nauczyciela Szkoły Rabinów, która wykształciła w Warszawie pierwsze pokolenie inteligencji żydowskiej o tendencjach asymilacyjnych); Samuela Orgelbranda i jego żony (wydawcy pierwszej polskiej encyklopedii; rodziny Epsteinów (w tym Mikołaja Epsteina powstańca styczniowego poległego w walce) oraz kupca Józefa Janasza. Poddany konserwacji został również klasycystyczny obelisk na grobie XIX-wiecznego warszawskiego wydawcy Samuela Henryka Merzbacha.
Szczególną uwagę wśród tegorocznych konserwacji zwraca pomnik nagrobny Stefanii Behack przedstawiający rzeźbę ptaka okalającego macewę. Ta niezwykła rzeźba jest dziełem Feliksa Rubinlichta - artysty znanego z realizacji rzeźby na grobie Ester Rachel Kamińskiej (twórczyni Teatru Żydowskiego w Warszawie). Ten nieodkryty artysta modernistyczny pozostawił na cmentarzu przy ul.Okopowej co najmniej cztery swoje dzieła. Trzy z nich zostały odkryte podczas prac porządkowych w bieżącym roku. Inne dzieła Rubinlichta znane są tylko ze wzmianek w katalogach wystaw w Zachęcie.
Podczas prac ziemnych przy grobie Edwarda Heringa, tożsamego z poddawanym konserwacji w ubiegłym roku nagrobku jego żony, odnalezione zostały marmurowe rzeźby urn wieńczące niegdyś oba nagrobki. Urny utrzymane w secesyjnej stylistyce oraz zdobione motywem liści, nie mają swoich odpowiedników na cmentarzach dawnego zaboru rosyjskiego.
Ponadto pracom konserwatorskim poddawane były nagrobki wymagające podjęcia pilnych prac ratunkowych m.in. grożący zawaleniem czterometrowy klasycystyczny pomnik w formie kaplicy na grobie Henryka Stande.
W kwaterze nr 1 zostały także wykonane prace archeologiczne polegające na odsłonięciu najstarszej części cmentarza, przykrytej dotychczas kilkudziesięciocentymetrową warstwą zgnitych liści. W wyniku prac odsłonięte zostały brukowane alejki, a także liczne powalone nagrobki i nieznane wcześniej motywy rzeźbiarskie, m.in. smoka czy wiewiórki gromadzącej orzechy. Były to pierwsze prace archeologiczne przeprowadzone na cmentarzu żydowskim w Polsce zgodnie z przepisami religijnymi.
Prace zostały sfinansowane z dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzącej z inwestowania Funduszu Żelaznego.Z powodu pandemii musieliśmy ograniczyć prace zaplanowane na ten rok. Sytuacja gospodarcza na świecie, zwłaszcza obniżenie stóp procentowych spowodowało, że mieliśmy do dyspozycji mniejsze środki niż dotychczas – mówi Michał Laszczkowski, prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.
Niemniej udało się w tym roku przeprowadzić wiele wartościowych prac. Mamy nadzieję, że w przyszłym roku będziemy mogli przeprowadzić działania na większą skalę.
Informacji udziela:
Michał Laszczkowski
Mail: michal.laszczkowski@dziedzictwo.org
Tel. 600 900 326
