Recenzja

Istota, sens i uwarunkowania (wy)kształcenia

Kolejny podręcznik akademicki z cenionej przez specjalistów, nauczycieli i studentów serii Oficyny Wydawniczej IMPULS pt. Pedagogika Nauce i Praktyce. Tym razem mamy przed sobą próbę analizy pedagogiki ogólnej, będącej wcześniej czyli w czasach PRL-owskich dyscypliną niepełną, poddaną "obróbce" socjalistycznej przez ówczesnych teoretyków. Brakowało w niej szerszej refleKksji i namysłu odpowiadającego stanowi aktualnej wiedzy.

Panowie Krzysztof Maliszewski, Dariusz Stępkowski i Bogusław Śliwerski pokusili się o próbę odpowiedzi, na pytanie: w którym miejscu znajduje się dzisiaj pedagogika ogólna i co wydarzyło się w ciągu ostatnich trzydziestu lat w polskiej pedagogice i systemie nauczania, a właściwie, co zaważyło na jej kondycji i usytuowaniu w stosunku do innych nauk skupionych na teorii i praktyce pedagogicznej. Ale zanim przystąpili do odpowiedzi na te pytania, podjęli się próby ponownego usystematyzowania problemów z jakimi boryka się system kształcenia w Polsce. Łatwo jest bowiem sprowadzić cały dyskurs do stwierdzenia, że upłynęło zbyt mało czasu, a może zbyt dużo go ubyło,  aby stać nas było na całościową syntezę wynikających z tego problemów.

Autorzy piszą w przedmowie o niemrawym dyskursie na ten temat jaki przetoczył się przez środowisko, tak teoretyków pedagogii jak i praktyków, czyli nauczycieli, tych, którzy wcielali  w życie założenia współczesnej edukacji. Fakt przeszliśmy po tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym dziewiątym Rubikon, inaczej mówiąc, musiano całkowicie zrewidować dotychczasowy stan wiedzy obowiązujący w Polsce przed transformacją. Podjąć się próby zdjęcia ideologicznego gorsetu w którym „zamknęli” dyskurs o pedagogice  ówczesne tuzy nauki, jak prof. Wincenty Okoń i Czesław Kupisiewicz.

Towarzyszyły dyskursowi o istocie i uwarunkowaniu pedagogiki ogólnej epizodyczność, powierzchowność i pośpiech. Skutkowało to konwencjonalnym podejściem do szeregu problemów i jak pisze cytowana Monika Jaworska-Witkowska – powidoki czyli „widmowe pozostałości poważnego myślenia”. Dlatego też autorzy niniejszej monografii postanowli rozszerzyć pole badawcze o "rewitalizację pola semantycznego kategorii kształcenia", po to aby na nowo przemyśleć jej źródła i konteksty.

Dariusz Stępkowski w swoim rozdziale”(Wy)kształcenie w polskiej pedagogice ogólnej. Prolegomena do historii pojęcia”, poddał badaniu historię pojęcia kształcenia przeprowadzając analizę pojęciową i leksykalną słowa kształcenie, wykształcenie. Takie podejście sprzyja formułowaniu postulatu, aby przedmiotem pedagogiki ogólnej uczynić szeroką rozumianą edukację, jej uwarunkowania, procesy i efekty, co sprzyjało by społecznemu dyskursowi o edukacji, jej roli i celach. Ukazał on ewolucję pojęcia w kontekście przytoczonych wybranych przedstawicieli pedagogiki ogólnej w Polsce. Dzięki temu zakreślił szerokie pole badawcze, w którym usytuował termin (wy(kształcenie, co pokazało jakie dokonały zmiany w jego zastosowaniu od czasu wprowadzenia go do terminologii pedagogicznej.

W swoim rozdziale Krzysztof Maliszewski poddaje analizie „Romantyczną tradycję Bildung – uwagi o sensie kształcenia na podstawie „Fragmentów” Friedricha Schlegla. Rozpoczyna od ustalenia jaki sens niesie w sobie słowo bildung, co w nowoczesnym ujęciu znaczy „nowoczesna powszechnie stosowana w refleksji pedagogicznej (od połowy XVIII w.) idea kształtowania osobowości.Autor wykracza poza definicje Schlegla, przytaczając w swojej pracy cytaty i omówienia Humboldta, Gadamera, Hessena, dochodząc do konstatacji, iż Bildung, to romantyczne (od)kształcenie, które nazwać można hermeneutyką wyobraźni. Gdyż najważniejszymi desygnatami tego pojęcia jest pasja życia, twórcze – artystyczne podejście do edukacji i jej treści, a także innowacyjne, nowe podejście do osoby - osobowości ucznia. Dlatego idea Bildung wymaga bardzo subtelnego, złożonego procesu myślenia, stąd jej słabość i podatność na wykorzystanie przez nurty konserwatywne i nacjonalistyczne. Niszczy jego logikę i sens instrumentalne szkolenie, gdyż funkcją Bildung nie jest przysposobienie człowieka do jakiejś konkretnej funkcji społecznej, lecz przemiana duchowa, osobowościowa, w dzieło sztuki życia – w nową jakościowo egzystencję, egzystencję świadom. Gdyż nauczanie, to nic innego jak sztuka przekazywania życiowej wiedzy, aby uczeń mógł podmiotowo przeżyć swój los, czyli nadać mu nowego sensu.

Profesor Bogusław Śliwerski poświęcił swoje przemyślenia „Różnym wymiarom teorii kształcenia oraz ich polityczne i naukowe uwarunkowania”. Ma to głęboki sens w związku z tym, iż współczesna edukacja jest obecnie postrzegana jako „proces permanentnego uczenia się człowieka przez całe jego życie”. To już niesie ze sobą mnóstwo problemów, pytań i niebezpieczeństw. Gdyż jak wiemy, podstawy programowe nauczania tworzą nam urzędnicy Ministerstwa Nauki Szkolnictwa Wyższego, pieczę sprawuje nad tym państwo, które zawsze nagina je pod własne potrzeby i politykę. Mierząc edukację i jej rezultaty nie możemy pominąć związanych z tych problemów globalizacyjnych, etatyzacji, polityzacji, biurokracji i jurydifikacji i hominizacji, czyli wychowania zdrowotnego, higenicznego, seksualnego, zasady unikania kary i maksymalizacji przyjemności.
Śliwerski cytując definicję Kształcenia wg. niemieckiej encyklopedii wydawnictwa Brockhaus, pisze "Kształcenie jest to proces i wynik duchowego kształcenia człowieka". Wiemy jak daleko odchodzi od tego rzeczywistość z jaką mamy do czynienia w Polsce. Walka o duszę, osobowość ucznia trwa na wielu polach. Oprócz szkoły, celuje w tym wiele organizacji poozarządowych  i stowarzyszeń. Mają gotowe szkolenia, kursy, dostają na to dofinansowanie. Wprowadza to stan permanentnej gry o władzę nad dopiero co formującą się duchowością i charakterem młodego adepta tak pojętego postmodernistycznego Bildung. Stąd bardzo ważna w całym tym procesie jest osoba nauczyciela, przewodnika, mistrza. Ile osób z nas, byłych uczniów może powiedzieć, że trafiło na swojej drodze na prawdziwego nauczyciela, czy tutora?
W dalszej części swojej pracy Śliwerski skupia się na redefinicji pedagogiki ogólnej i dydaktyki przedmiotowej w konteście podobnych porównań  z krajami niemieckojęzycznymi.

Reasumując wartością wykształcenia ogólnego jest jej inkulturacja – wrastanie we wspólnotę duchową, językową, obyczajową, moralną. Ale po roku tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym dziewiątym, u zarania III RP. nastąpił kompletny dualizm jak pisze Śliwerski w rozumieniu kształcenia zawodowego i ogólnego, proakademickiego. W konsekwencji doprowadziło to do likwidacji szkolnictwa zawodowego. Za nim doszło do rewizji mylnych poglądów, doszło do kilku różnych reform, co obnażyło jak pisze Śliwerski znaczne upolitycznienie edukacji i poddanie jejgrze politycznej. Stąd postulat o mądrą politykę oświatową wolną od wpływów danej partii,trzeba też na nowo wyciągnąć wnioski z globalnej filozofii i polityki zmieniających na naszych oczach rzeczywistość, w tym rzeczywistość społeczną – przepływy między państwami taniej siły roboczej, w tym wielu wykształconych młodych ludzi. To powinno uczulać elastyczne podejście do potrzeb współczesnego rynku pracy.
Śliwerski postuluje podjęcie na szeroką skalę badań komparatystycznych europejskich systemów szkolnych, tym bardziej, że w traktacie lizbońskim zapisano ścisłą współpracę ministrów edukacji z członkowskich krajów europejskich. Krytykuje badania kompetencyjne uczniów PISA, które nie oddają prawdy o stanie ich wiedzy (robione są na pewnej próbce), a stałe skupianie się na śledzeniu rankingów efektów edukacji danego państwa dodatkowo spłyca jej sens.

 W zakończeniu swoich przemyśleń Bogusław Śliwerski postuluje o edukację lokalną, demokratyczną – kooperacyjną, prospołeczną. Powinno prowadzić to do autentycznej aktywizacji uczniów, prawdziwego ich uspołecznienia a także włączanie ich w świat kultury doświadczalnej i stosunków międzyludzkich. Ale żeby zaistniał taki otwarty, obywatelski model kształcenia potrzebna jest przebudowa całego mitu założycielskiego III i IV RP.