Recenzja

Watykan. Sztuka,architektura,ceremoniał

Monumentalne dzieło rozpisane na wielogłosy pięciu autorów, którzy prześwietlili Watykan odsłaniając przed nami najmniej znane, a zarazem najciekawsze historie związane ze Świętym Miastem zamkniętym w obrębie laterańskich murów. A przecież Watykan to nie tylko Bazylika św. Piotra, ale cała architektoniczna ścieżka, którą prowadzą nas znawcy poszczególnych tematów składających się na treść tego albumu.

Zaczynamy swoją wędrówkę od rozdziału „Ceremoniał. Zapotrzebowanie na wykwintość” autorstwa Martine Boiteux, badacza antropologii kulturowej Włoszech od renesansu do współczesności, profesor w Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, którym pokazuje nam jak ceremoniały i kwestie reprezentacyjne regulują życie Watykanu, kaplic papieskich i całego dworu, na co dzień i od święta. W XVI wieku za rządów papieża Grzegorza XIII ustanowiono nawet Kongregację ds. Ceremoniału. Watykańskie ceremonie stały potem wzorem dla całej Europy. Kongregacja ta regulowała zasady kierujące uroczystościami dworskimi, związanymi z urzędami papieskimi i kardynalskim. Ceremoniały liturgiczne przeplatały się z ceremoniałem dworskim. Rytm życia w Świętym mieście wyznaczały daty cyklicznych bądź okazjonalne ceremonie nadzwyczajne. To wszystko zaważyło na kształcie Watykanu, jego wielkości, a po Soborze Trydenckim przyśpieszyło prace architektoniczne związane z barokiem - uznanym za wiodący styl. To tam narodziła się koncepcja kompleksu watykańskiego w skład którego wchodziły: bazylika, pałac papieski, plac i ogrody.

W rozdziale drugim Gerhard Wiedmann zwraca uwagę, że przypieczętowało go umocowanie krzyża na zwieńczeniu kopuły Bazyliki św. Piotra. Autor skupia w swoim rozdziale uwagę na rozbudowie bazyliki, placu, a także kolumnad. Losy budowli związane są ściśle z ludźmi, którzy buli wówczas u władzy. Gdyby nie papieże: Grzegorz XIII, Paweł V, Urban VIII czy Aleksander VII nie było by wspaniałych malowideł, dekoracji. Ale to talent organizacyjny Berniniego, kunszt Michała Anioła i ich następców Matti de' Rossi, Fontany zwieńczył ponadczasowe dzieło, które objawiło się w postaci największego na świecie kościoła chrześcijańskiego. Wiedmann z wielką precyzją i znawstwem odsłania przed nami kolejne etapy budowy bazyliki i zmian jakie przechodziła. Towarzyszą temu wspaniałe ilustracje, kolorowe duże rozkładowe zdjęcia. Przepych, bogactwo dekoracji, rozmach artystyczny miał umacniać nie tylko pozycję kolejnych papieży, ale przede wszystkim kościoła powszechnego. Rozdział ten jest kluczowy dla kompozycji albumu, zawiera też szkice poglądowe, plany, aż po spis wszystkich posągów występujących na kolumnadzie.

Po tej dawce historycznej, architektonicznej i artystycznej wiedzy w kolejnym rozdziale Nicoletta Marconi przedstawia „Techniki i praktyki budowlane stosowane przy budowie budowie Bzyliki św. Piotra w XVII i XVIII wieku”.Wbrew pozorom nie jest to rozdział dla wtajemniczonych. Na dwudziestu ośmiu stronach przebogato ilustrowanych w unikalne często ryciny konstrukcji i machin budowlanych śledzimy etapy budowy kompleksu watykańskiego, od wmurowania kamienia węgielnego nowej bazyliki w roku 1506 , aż po umieszczenie w 1629 roku na fasadzie attyki trzynastu posągów świętych w trawertynie z okolic Monterotondo. Pieczętuje to ukończenie budowy Bazyliki św. Piotra. Nie kończy to jednak prac. Trwa budowa kolejnych elementów kompleksu watykańskiego: pałacu papieskiego, placu i ogrodów.

W rozdziale czwartym Lucia Simanato odsłania przed nami losy pałacu papieskiego, który miał na celu z jednej strony ucieleśnić w sobie autorytet papieży, ich władzę nad Kościołem, ale także przeprowadzić kościół przez wzburzone morze kontrreformacji Dlatego do jego przebudowy wybrano najlepszych chociaż nie do końca pierwszoplanowych artystów: Domenica Fontanę, Gian Lorenza Berniniego (wprowadzono tylko nieliczne zmiany jego autorstwa), do dekoracji krużganków dziedzińca S. Damaso w Pałacu freskami zawierającymi sceny ze Starego Testamentu Watykańskim Rafaela Santi i jego uczniów Gulio Romano, Giovanni da Udine. Architektów i dekoratorów Carla Modernę, Flaminia Ponzia czy Guida Reniego. Nazwy skrzydeł i sal pobudzają naszą wyobraźnię: Dziedziniec Papugi, Wieża Wiatrów, Wieża Borgiów, Wieża Pia, Sala Godów Aldobrandyjskich, Galeria Map Geograficznych, Biblioteka Sykstyńska, Zapraszając przy okazji do odwiedzenia Świętego Miasta.

Najskromniejszy objętościowo rozdział autorstwa Alberta Campitelli dotyczy „Ogrodów Watykańskich”. Jak już wspomniałem, to kolejni papieże zasiadający na tronie Piotrowym tchnęli życie w projekt kompleksu watykańskiego. Nie inaczej było z ogrodami To Pius IV przebudował je przy pomocy wybitnego botanika Michele Mercatiego. Posadził ofiarowane przez króla Hiszpanii Filipa II rzadkie egzemplarze roślin pochodzących z konkwistadorskich wypraw. Kolejny opiekun, Niemiec Johannes Faber kierował nimi za życia pięciu papieży. Ale dopiero papież Paweł V Borghese, pasjonat ogrodów nawadniając i reaktywując akwedukty Trajana na szczycie wzgórza Janikulum wyposażył go w bajeczne barokowe fontanny. np. Fontanna Galery z reprodukcją łodzi wojennej. Za Juliusza III zbudowano „Wielki teatr skalny” mający uświetnić ród Borghese; tworzył go amfiteatr zbudowany ze skał, a wieńczył go Orzeł – symbol rodu. Kolejnymi innowacyjnymi fontannami są Fontanna Wież i Sakramentu. Woda wytryskując z niszy spomiędzy dwóch wież blankowych tworzy wyraźnie wizerunku monstrancji. Rozdział tak jak poprzednie bogato ilustrowany rycinami z epoki oraz współczesne zdjęcia roślin.

Ten nietypowy album wieńczą bogate przypisy, bibliografia ogólna oraz indeks osób i miejsc. Znakomita publikacja, starannie zredagowana, edytorsko wysmakowana jest świetnym uzupełnieniem literatury na temat Watykanu. Pokazuje go od strony architektury i sztuki jako dzieło kompletne, skończone. Oddane, pomimo zmieniających się na tronie Piotrowym rodach poszczególnych papieży Bogu, Kościołowi, ale przede wszystkim wiernym, ku chwale chrześcijaństwa, pieczętując tym samym religijny fundament Europy. Tu nie potrzeba spisywać żadnej preambuły, wystarczy dotknąć watykańskich bruków by móc oddychać Piotrowym dziedzictwem.