65. rocznica śmierci Kornela Makuszyńskiego

Kornel Makuszyński, autor Szatana z siódmej klasy, Panny z mokrą głową, Koziołka Matołka i licznych innych wybitnych dzieł polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej, zmarł 31 lipca 1953 r. w Zakopanem. Mawiano o nim, że pisze "promieniami słońca".

Pisać po „makuszyńsku” to pisać w sposób charakterystyczny. „Makuszyński apoteozował życie, cieszył się nim i uważał, że przedstawiając w książkach głęboko dobrych, szlachetnych ludzi, poprawia świat - mówił Mariusz Urbanek, autor biografii pisarza pt. Makuszyński. O jednym takim, któremu ukradziono słońce, w wywiadzie udzielonym Agacie Szwedowicz dla PAP. - U niego wszyscy bohaterowie są »złotymi wariatami«, serdeczne się przyjaźnią, a ich opisane z emfazą i ciepłem przygody nieuchronnie zmierzają do szczęśliwego zakończenia. Pisano o nim, że zamiast atramentu używa promieni słonecznych. Ale pod tą »makuszyńską« warstwą stylistyczną, kryją się świetne powieści z żywymi bohaterami, które w kilkadziesiąt lat po wydaniu nadal zachwycają, choć pewnie ich lektura jest dziś trudniejsza niż wtedy. Zmienił się i język i niestety został zerwany pewien kod kulturowy, który dawała przed wojną gimnazjalistom szkoła średnia”.

Kornel Makuszyński, syn Julii z Ogonowskich i Edwarda Makuszyńskiego, pułkownika wojsk austriackich, urodził się 8 stycznia 1884 r. w Stryju, a młodość spędził we Lwowie. Tu kształcił się w IV Gimnazjum im. Jana Długosza. Wynajmował skromną kwaterę u lwowskiego hycla Siegla na Kleparowie. Jako czternastolatek zaczął pisać wiersze. Ich pierwszym recenzentem w cukierni na ul. Skarbkowskiej 11 był Leopold Staff. Dwa lata później opublikował pierwsze wiersze w lwowskim dzienniku "Słowo Polskie". Od 1904 r. był członkiem redakcji tego dziennika o endeckim zabarwieniu. Makuszyński, typowy przedstawiciel inteligencji II RP o orientacji endeckiej, zajmował się tam recenzjami teatralnymi.

Studiował w Uniwersytecie im. Jana Kazimierza na Wydziale Filozoficznym. We Lwowie przed I wojną światową pracował jako kierownik literacki Teatru Miejskiego. Podczas pierwszej wojny - w połowie 1915 r., podobnie jak Leopold Staff, a także tysiące innych mieszkańców Lwowa, został ewakuowany w głąb Cesarstwa Rosyjskiego. Przypadkowo zatrzymał się w Kijowie, gdzie żyło wielu Polaków. Został tam prezesem miejscowego Związku Literatów i Dziennikarzy Polskich oraz kierownikiem literackim kijowskiego Teatru Polskiego. W okresie kijowskim powstały jego pierwsze powieści. Zwolniony z zesłania dzięki poręczeniu przyjaciół powrócił do kraju, by po kilku miesiącach pracy artystycznej w Teatrze Miejskim ponownie i już ostatecznie opuścić Lwów.

W 1918 r. Makuszyński zamieszkał w Warszawie, na Mokotowie. Pisywał humoreski i felietony. W okresie międzywojennym powstały też najpopularniejsze jego utwory dla dzieci i młodzieży. Napisał m.in. O dwóch takich, co ukradli księżyc (1928, ekranizacja 1962 w reżyserii Jana Batorego), Przyjaciel wesołego diabła (1930, ekranizacja w reżyserii Jerzego Łukaszewicza w 1986 roku), Panna z mokrą głową (1933, ekranizacja w reżyserii Kazimierza Tarnasa w 1994 roku), 120 przygód Koziołka Matołka (1933, wspólnie z rysownikiem Marianem Walentynowiczem), Awantura o Basię (1937, ekranizacja w reżyserii Marii Kaniewskiej w 1959 roku), "Szatan z siódmej klasy (1937, ekranizacja w reżyserii Marii Kaniewskiej w 1960 roku, w reżyserii Kazimierza Tarnasa w 2006 roku), Szaleństwa panny Ewy (1957, ekranizacja w reżyserii Kazimierza Tarnasa w 1984 roku).

„Szaleństwa panny Ewy i Panna z mokrą głową w pewnym sensie wyprzedzały swoją epokę - uważa Mariusz Urbanek. - Makuszyński okazał się w nich prekursorem przygodowej »powieści dziewczyńskiej«. W czasach, gdy te powieści pisał, młodzieżowe książki przygodowe przeznaczone były dla chłopców i opowiadały o chłopięcych przygodach. To chłopaki się wspinali na drzewa, rozbijali kolana, zdobywali świat, a dziewczynki, jeżeli już się pojawiały, pełniły rolę biernej ozdoby i obiektu westchnień głównych bohaterów opowieści, miały słodko się uśmiechać i pięknie wyglądać. Makuszyński na dwanaście lat przed Astrid Lindgren i jej Pippi napisał +Pannę z mokrą głową+, czyli dał dziewczynkom opowieść o tym, że mają takie samo jak chłopcy prawo do przygody, wariackich pomysłów, własnego zdania”.

Z kolei Koziołek Matołek był - jak zaznacza Urbanek - zarówno przed, jak i po wojnie mocno atakowany

Koziołkowi zarzucano absurdalny humor, rzekomo zbyt trudny dla dzieci, odejście od czarno-białego obrazu świata. Autorzy tacy, jak Brzechwa czy Makuszyński, traktowali małego człowieka, jako partnera, z poczuciem humoru, inteligencją. Recenzentki natomiast - jak Janina Broniewska czy Wanda Borucka - wypisywały straszne rzeczy o Matole, który ich zdaniem, nie powinien ogóle powstać. Pisały, że to szkodliwa książka, bo promuje nieposłuszeństwo, lekki stosunek do życia, niczego nie uczy. Gdyby wziąć dwie recenzje z Koziołka Matołka przed i powojenną, to wyszłoby, że są one niezwykle podobne, zarzucano tej biednej kozie dokładnie to samo.

Makuszyński jest też autorem powieści o życiu cyganerii artystycznej: Perły i wieprze (1915) oraz Po mlecznej drodze (1917).

Okupację niemiecką i Powstanie Warszawskie Makuszyński przeżył w stolicy. Po przebyciu obozu w Pruszkowie został wywieziony do Opoczna, skąd przedostał się do Zakopanego, gdzie mieszkał od 1945 roku.

Z inicjatywy Kornela Makuszyńskiego na stokach Gubałówki powstało sanatorium dla młodzieży. Pisarz inicjował też zbiórki pieniężne na sprzęt narciarski dla najbiedniejszych dzieci. W 1930 roku odbyły się w Zakopanem pierwsze zawody „O Puchar Kornela Makuszyńskiego”. Uczestniczyli w nich późniejsi mistrzowie - Bronisław Czech i Stanisław Marusarz.

Za swoją twórczość otrzymał członkostwo Polskiej Akademii Literatury, państwową nagrodę literacką (1926), nagrodę PAL "Złoty Wawrzyn" i honorowe obywatelstwo Zakopanego. Po 1945 r. pisarz był objęty zakazem publikacji i poddany szykanom. Część jego książek została wprost zakazana, choćby Uśmiech Lwowa, czy Radosne i smutne o wojnie bolszewickiej. Inne książki Makuszyńskiego, znajdujące się w bibliotekach, zostały skazane na „zaczytanie”. Wznowień nie było, między 1948 a 1955 rokiem w ogóle nie był wydawany. Pod koniec życia egzystował w niedostatku i opuszczeniu, z poczuciem, że nowa władza zdołała „zamilczeć” go na śmierć.

Zmarł 31 lipca 1953 roku. Pochowany został na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. W domu, w którym mieszkał, znajduje się obecnie jego muzeum.

Makuszyński jest patronem wielu szkół. Od 1994 r. przyznawana jest Nagroda Literacka im. Kornela Makuszyńskiego.

(PAP; Anna Bernat/Agata Szwedowicz)