Tadeusz Różewicz: „Wiersze odzyskane”

Siedemdziesiąt cztery nigdy niepublikowane w książkach, zapomniane, niedostępne lub słabo znane wiersze, układające się w zaskakującą opowieść o tym, jak zostaje się poetą. Taką niespodziankę dla czytelników Tadeusza Różewicza przygotowało na setną rocznicę urodzin poety Biuro Literackie.

Najstarsze utwory pochodzą z roku 1938, najnowsze z lat 2007–2008. „Wiersze odzyskane” przygotowane przez Przemysława Dakowicza to uzupełnienie artystycznego portretu Różewicza – od pierwszych prób lirycznych gimnazjalisty z Radomska, ogłaszanych na łamach pism dla młodzieży szkolnej „Pod Znakiem Marii” i „Czerwone Tarcze”, po wypowiedzi sędziwego mistrza. Wyjątkowy dokument przeszło siedemdziesięcioletniej aktywności twórczej autora „Niepokoju”, „Głosu Anonima” i „Wyjścia”.

Przekonanie, że w obrazie twórczości Różewicza utrwalonym w świadomości czytelniczej są zasadnicze luki, które domagają się wypełnienia, legło u podstaw prac nad niniejszą książką” – pisze w posłowiu Dakowicz. „Pierwszy zamysł był następujący: zebrać wszystko, co nie trafiło do książek, lecz miało druk czasopiśmienniczy (…). W trakcie pracy nad tym Różewiczowskim ‘lasem rzeczy’ zdałem sobie sprawę, że warunek wstępnej selekcji – druk czasopiśmienny, po którym nie następuje publikacja książkowa – to kryterium niedoskonałe. Nie ulegało wątpliwości, że czytelnika trzeba skonfrontować również z częścią utworów z trudno dostępnych wczesnych tomików, że musi on mieć możliwość poznania pierwotnych wersji tekstów, których kształt ostateczny w istotny sposób odbiega od kształtu wyjściowego”.

Lista wierszy została zatem uzupełniona o kilka utworów z tomów „W łyżce wody” i „Niepokój” oraz o grupę tekstów, które w książkach zyskały kształt znacznie odbiegający od wersji pierwotnych. Całość ułożono chronologicznie – od pierwszej prasowej publikacji autora w pismach: „Pod Znakiem Marii”, „Apel”, „Czerwone Tarcze” i „Wymiary” z 1938 i 1939 roku po dwa wiersze z „Odry” z 2007 i 2008 roku. W aneksie zostały zebrane sekundarne wersje wierszy, niekiedy wyraźnie dłuższe lub krótsze od pierwodruków. Każdy z tekstów zaopatrzony jest w metryczkę zawierającą pełen adres bibliograficzny, a w przypadku wierszy drukowanych przed rokiem 1947 – także w informację o dacie ukazania się pisma.

Książkę otwierają utwory religijne. Lektura kolejnych tekstów daje czytelnikowi możliwość dostrzeżenia specyficznie Różewiczowskiej naprzemienności, niekiedy równoczesności, tonu najgłębiej poważnego i humorystyczno-satyrycznego. Ta dwutorowość pisarstwa autora dochodzić będzie do głosu raz po raz aż do lat najpóźniejszych. Co odsłaniają „Wiersze odzyskane”? – pyta w posłowiu Przemysław Dakowicz. „Przede wszystkim: człowieka. Człowieka piszącego wiersze. Najpierw nieporadnie i po omacku. Wędrującego po śladach poprzedników, posługującego się koślawymi rymami, powtarzającego rytualne literackie gesty. Ów piszący stopniowo nabywa warsztatowej sprawności i zaczyna przemawiać własnym językiem. Język (mniej lub bardziej wyraźnie) odbija jego życie”.

Premierze książki w Magazynie Literackim biBLioteka towarzyszy bardzo atrakcyjny zestaw materiałów. Wśród nich jest m.in. tekst Tadeusza Różewicza o „młodości poetyckiej”: „Zacząłem w 1938 roku. Pierwszy mój wiersz ukazał się w piśmie Sodalicji Mariańskiej, jego źródła były metafizyczne. Drugi zrodził się z miłości ziemskiej. Ten pierwszy wiersz odnosił się do wiary. Później nastąpiło już odrywanie się nie od wierzeń związanych z obyczajem, z liturgią, ale z metafizyką w ogóle. To było cięcie nożem pępowiny, która łączyła z niebem, z mistyką, z metafizyką. Ale przecież w samym ziarnie dzieciństwa był diabeł, anioł, dobry Bóg – ziarna zostały”. W innym miejscu autor wspomina też wiersze z czasopism: „Bardzo wiele z moich utworów publikowanych w prasie dawało wyraz moim poglądom na sprawy poezji, zawierały one wyraźne elementy publicystyczne”.

Tadeusz Różewicz urodził się 9 października 1921 roku w Radomsku. Prawdziwy debiut poetycki (tom „Niepokój”), którym dojrzale wszedł do literatury, ukazał się w roku 1947. W kolejnych latach pojawiały się zbiory poezji, potem prozy, wreszcie zostały wystawione liczne dramaty Różewicza. Jego utwory opublikowano w 50 językach. Był laureatem wielu polskich oraz światowych nagród artystycznych, a także doktorem honoris causa dziewięciu polskich uczelni. Biuro Literackie, od 2007 roku aż do śmierci poety w 2014 roku, było „domem wydawniczym Tadeusza Różewicza”. Do tej pory ukazało się tu 13 tomów z poezją, prozą, wywiadami. W kwietniu tego roku opublikowana została poprawiona wersja „Ostatniej wolności” zbierającej ostatnie wiersze poety. W grudniu tego roku ukaże się jeszcze „Odwrócona strefa” z utworami znanych polskich pisarzy i pisarek inspirowanymi twórczością Tadeusza Różewicza i Ty