Rola książki w życiu dziecka niepełnosprawnego

Nie jest łatwo funkcjonować dziecku niepełnosprawnemu w świecie ludzi zdrowych, ale i my dorośli mamy problemy z rozumieniem świata dzieci. Odpowiednio dobrane książki mogą tworzyć pomost pomiędzy tymi światami, kształtować swoisty kod porozumienia i wzajemnej akceptacji. Opiekun może wykorzystać literaturę dla młodych czytelników stosując teksty profilaktycznie lub jako „kurację” w pracy z konkretnym problemem. Proces rewalidacji poprzez literaturę będzie służył przywracaniu i umacnianiu możliwie najlepszego funkcjonowania dziecka niepełnosprawnego i budowaniu jego rezyliencji.

Ważny jest inkluzywny charakter zastosowanych opowieści, które nie wykluczają lecz pokazują, że pomimo ograniczeń wynikających z niepełnosprawności wiele można osiągnąć. Bajki, baśnie, opowieści, humorystyczne utwory wierszowane sprawiają, że dziecko – w wyniku identyfikacji – przeżywa emocje razem z bohaterami utworów, a jednocześnie może obserwować swoje reakcje intelektualne (poznawcze) i emocjonalne. Dzięki temu, młodzi czytelnicy rozwijają samoświadomość i powiększają wiedzę o sobie i o otaczającym ich świecie.

Dobór odpowiednich form wydawniczych książek

W zależności od rodzaju niepełnosprawności będą pomocne książki o zróżnicowanych, alternatywnych formach wydawniczych: książki obrazkowe, ze znakami języka migowego lub alfabetem Braille’a, multisensoryczne, „mówione”, z powiększoną czcionką i uproszczonymi ilustracjami, książki-zabawki oraz audiobooki i multibooki. Literatura „umacnia” zapewniając doświadczenia zastępcze, wspierając emocjonalnie, wyposażając w kompetencje radzenia sobie z sytuacjami trudnymi oraz motywując do rozwijania pasji i zainteresowań. Ważną praktyką we wzmacnianiu psychiki dziecka jest pokazanie mu wzorców, w jaki sposób wyznaczać sobie cele i jak je skutecznie realizować (np. w żmudnym procesie rewalidacji i rehabilitacji). Zachodzące w sytuacji czytania mechanizmy psychologiczne, takie jak: identyfikacja z bohaterem lub z sytuacjami, projekcja, kompensacja, modelowanie, racjonalizacja, fantazjowanie sprzyjają wzbudzeniu w dziecku emocji. Dzięki temu, młodzi czytelnicy zmieniają się się z każdą usłyszaną lub przeczytaną historią.

Praktyczne zastosowanie bajek terapeutycznych w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi

Dzieci niepełnosprawne potrzebują „wzmocnienia” emocjonalnego w postaci książek psychoterapeutycznych, zachęty do przezwyciężania trudności z wykorzystaniem literatury psychoedukacyjnej oraz tekstów relaksacyjnych, które pozwolą im się wyciszyć. Forma wydawnicza powinna być dostosowana do typu ograniczeń wynikających z niepełnosprawności.

Głównym zadaniem bajek psychoterapeutycznych jest oswajania dziecka z sytuacjami lękotwórczymi, rozumienie i obniżanie lęku, wzmacnianie poczucia wiary w siebie i we własne możliwości oraz uczenie myślenia pozytywnego. Czasami teksty te poruszają bardzo trudne tematy np. Perła Marii Molickiej [1] omawia zagadnienie operacji i amputacji (perły rodzą się w bólach!), Jeż Katarzyny Kotowskiej [2] dotyka problemu adopcji i braku zaufania, zaś książka Paoli Viezzer Jesteśmy wyjątkowi. Bajki, które pomagają dzieciom zrozumieć chorych rówieśników [3] opisuje bohaterów borykających się z niepełnosprawnością ruchową i intelektualną. A jakie są mechanizmy radzenia sobie z sytuacją emocjonalnie trudną? Dzięki wykorzystaniu bajki terapeutycznej możemy wyróżnić następujące etapy:

– racjonalizacja problemu (dziecko stopniowo oswaja się z trudnością czy przeszkodą, akceptuje ją);

– podjęcie aktywności, celem zmiany przyzwyczajeń, sposobu postrzegania;

– akceptacja sytuacji, której zmienić nie można lub wprowadzenie zmiany;

– zyskanie doświadczenia, strategii działania i umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych, gdy podobny problem pojawi się ponownie. Etapy te dogłębnie opisała Elżbieta Zubrzycka w książce Trudne pytania dla dorosłych. Jak rozmawiać z dzieckiem o stracie, tęsknocie i lękach pogodnie i optymistycznie[4], do której ukazała się część praktyczna, zawierająca teksty dla młodych czytelników: Motylek dla dzieci. Pogodne i optymistyczne opowiadania o stracie, tęsknocie i dziecięcych lękach[5]. W książkach tych rodzice i wychowawcy znajdą wiele informacji pomagających także dorosłym ukształtować własne poglądy na temat życia, choroby i śmierci, co w konsekwencji pomoże w umiejętnym prowadzeniu rozmowy na trudne tematy.

W bajkach psychoedukacyjnych bohater ma problem podobny do tego, który przeżywa dziecko (smutek, strach, złość, zazdrość) i próbuje sobie z nim poradzić! Utwór daje więc wzór strategii zachowania dla dziecka, które (czy się do tego otwarcie przyzna czy nie) będzie próbowało w sytuacji trudnej postępować podobnie jak jego ulubiony bohater. Bajki te rozwijają świadomość emocjonalną, uczą rozpoznawania i nazywania emocji, a przede wszystkim wpływania na nie! W literaturze, taki rodzaj tekstów reprezentują Bajki, które leczą Doris Brett [6], książka: Bajki pomagają dzieciom. Opowieści, które uzdrawiają, pocieszają i dodają odwagi Cornelii Nitsch [7], seria o uczuciach Wojciecha Kołyszki i Jovanki Tomaszewskiej [8], Bajkoterapia czyli dla małych i dużych o tym jak bajki mogą pomagać [9] oraz Bezpieczna bajka [10] wydana przez „Naszą Księgarnię”.

Bajki relaksacyjne mają wywołać u dziecka odprężenie i uspokojenie, wyciszyć emocje. Posługują się wizualizacją, aby młody słuchacz mógł wyobrazić sobie i wszystkimi zmysłami poczuć miejsca i sytuacje, w których wypoczywa i czuje się bezpiecznie. Akcja takich bajek toczy się w miejscu dobrze znanym dziecku, odbieranym jako przyjazne i godne zaufania. W utworach tych powinno znaleźć się wiele elementów odwołujących się do odbioru wielozmysłowego: szum drzew (słuch), zapach łąki i kwiatów (węch), kolory nieba, tęczy (wzrok), faktury trawy, mchu (dotyk). Na polskim rynku ukazało wiele tego typu bajek np.: Jesteś kimś wyjątkowym. Relaksacje dla dzieci Martyny Brody [11], Bajki na dobry sen Gerlinde Ortner [12], Zaczarowany róg Kamila Eriki Meyer-Glitzy [13], 33 odprężające opowiadania dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym Gabriele Hermanns [14], Wtul się w miękką chmurkę Sabine Kalwitzki [15] oraz Bajeczne mikstury czyli bajki psychoterapeutyczne, psychoedukacyjne i relaksacyjne Elżbiety Śnieżkowskiej-Bielak [16].

Uwagi końcowe

Niepełnosprawność trzeba oswoić i nauczyć się z nią żyć, dużo cennych porad znajdziemy w książce Agnieszki Kossowskiej Duże sprawy w małych głowach [17]. Autorka pokazuje, że dzieci niewidome, niesłyszące, z niepełnosprawnością intelektualną, problemami ruchowymi czy autystyczne zwykle nieco inaczej odczuwają i widzą świat, ale tak samo jak osoby zdrowe próbują go zrozumieć. Książki pomagają też udzielić spokojnej i rzeczowej odpowiedzi na trudne pytania dzieci z niepełnosprawnościami, warto pokazywać im, że świat jest różnorodny, a ludzie mogą być odmienni. Młodzi czytelnicy w naturalny sposób są otwarci na inność, tę inkluzję warto podtrzymywać i sprawiać, by niepełnosprawność nie była tematem tabu.

Dr Wanda Matras-Mastalerz
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie
Polskie Towarzystwo Biblioterapeutyczne

[1] M. Molicka, Perła [w:] Bajki terapeutyczne, cz. 1, Poznań 2017, s. 194-208.

[2] K. Kotowska, Jeż, Poznań 2010.

[3] P. Viezzer, Jesteśmy wyjątkowi. Bajki, które pomagają dzieciom zrozumieć chorych rówieśników, Kraków 2010.

[4] E. Zubrzycka, Trudne pytania dla dorosłych. Jak rozmawiać z dzieckiem o stracie, tęsknocie i lękach pogodnie i optymistycznie, Gdańsk 2016.

[5] Tejże, Motylek dla dzieci. Pogodne i optymistyczne opowiadania o stracie, tęsknocie i dziecięcych lękach, Gdańsk 2016.

[6] D. Brett, Bajki, które leczą, Cz. 1-2, Gdańsk 2002-2003.

[7] C. Nitsch, Bajki pomagają dzieciom. Opowieści, które uzdrawiają, pocieszają i dodają odwagi, Warszawa 2001.

[8] W. Kołyszko, J. Tomaszewska, Smutek i zaklęte miasto, Gdańsk 2014; tychże, Strach i pogromca potworów, Gdańsk 2016; tychże, Wstyd i latający śpiwór, Gdańsk 2016; tychże, Zazdrość i wyścigi żółwi, Gdańsk 2016; tychże, Złość i smok Lubomił, Gdańsk 2017 i in.

[9] C. Harasimowicz, D. Suwalska [i in.], Bajkoterapia czyli dla małych i dużych o tym jak bajki mogą pomagać, Warszawa 2010.

[10] M. Strękowska-Zaremba, B. Ostrowicka, G. Bąkiewicz [i in.], Bezpieczna bajka, Warszawa 2012.

[11] M. Broda, Jesteś kimś wyjątkowym. Relaksacje dla dzieci, Warszawa 2020; tejże M. Broda, Jesteś kimś wyjątkowym. Relaksacje dla (nieco) starszych dzieci, Warszawa 2021.

[12] G. Ortner, Bajki na dobry sen. Poradnik dla rodziców dzieci od 3 do 9 lat, Warszawa 2008.

[13] E. Meyer-Glitza, Zaczarowany róg Kamila, Kielce 2003.

[14] G. Hermanns, 33 odprężające opowiadania dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, Kielce 2005.

[15] S. Kalwitzki, Wtul się w miękką chmurkę, Kielce 2005.

[16] E. Śnieżkowska-Bielak, Bajeczne mikstury czyli bajki psychoterapeutyczne, psychoedukacyjne i relaksacyjne, Gdańsk 2014.

[17]A. Kossowska, Duże sprawy w małych głowach, Warszawa 2016.

***

więcej na wielki-czlowiek.pl