„Twórczość w małżeństwie” , ZAiKS
„Twórczość w małżeństwie”
Instytucja małżeństwa postrzegana jest jako więź nie tylko życiowa, ale również majątkowa. Wiąże się z takimi zagadnieniami jak wspólność majątkowa i jej ustanie, rozdzielność majątkowa, intercyza małżeńska, autorskie prawa majątkowe i jego pożytki (tantiemy). Zasygnalizowano problemy wynikające z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj. kwestie majątkowych i osobistych praw autorskich po śmierci jednego z małżonków, tajemnicę korespondencji, ochronę wizerunku twórcy
Więź małżeńska rodzi szereg zobowiązań natury majątkowej i życiowej. W świetle polskiego prawa do zawarcia małżeństwa dochodzi w momencie złożenia przez nupturientów zgodnego oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Istnieje również możliwość zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika – z ważnych powodów Sąd może wyrazić na to zgodę. Prawo polskie przewiduje możliwość zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej, które ma skutki w prawie cywilnym.
Zasadą jest, że małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia i do wzajemnej pomocy oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą poprzez swój związek założyli. Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny. W braku porozumienia każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do Sądu. Oboje małżonkowie zobowiązani są również, każdy według swych sił oraz możliwości majątkowych i zarobkowych, przyczyniać się do zaspakajania potrzeb rodziny, co może polegać na osobistych staraniach wychowania dzieci, jak również na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.
Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje wspólność ustawowa małżeńska, która jest wspólnością łączną, bezudziałową. Każdy z małżonków ma równe (niepodzielne) prawa do wspólnego majątku. W skład wspólności majątkowej wchodzi dorobek małżonków, czyli przedmioty majątkowe, które małżonkowie nabywają w czasie trwania wspólności z dochodów z majątku wspólnego. Do majątku wspólnego należą również pobrane wynagrodzenia za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków. Podobnie dzieje się z dochodami z majątku osobistego. Do majątku wspólnego wchodzą więc takie dochody jak dochód z autorskich praw majątkowych, dochód z pracy wykonywanej osobiście, wszelkie nagrody, wygrane na loterii. Rzeczy nabyte przed zawarciem małżeństwa wchodzą w skład majątku odrębnego.
Można wskazać, iż w ustroju wspólności majątkowej występują trzy majątki: majątek wspólny, majątek osobisty (zwany majątkiem odrębnym) żony i majątek osobisty męża. W skład majątku osobistego wchodzą przedmioty wymienione w art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRiO), tj. przedmioty majątkowe nabyte przed małżeństwem, nabyte w drodze dziedziczenia, zapisu lub darowizny. Do majątku osobistego wchodzą również prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej, tj. prawa wynikające ze spółki cywilnej, przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspakajania osobistych potrzeb małżonków (np. wózek inwalidzki). W skład majątku osobistego wchodzą prawa niezbywalne, np. prawo do alimentacji, prawo wynikające z umowy dożywocia, przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a więc wszelkie przedmioty wiążące się z osobistą krzywdą. W skład majątku osobistego wchodzą wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę i z tytułu innej działalności zarobkowej, a więc wszelkie roszczenia o zapłatę, jak również nagrody uzyskane za osiągnięcia jednego z małżonków (np. puchar w maratonie) oraz prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej i inne prawa twórcy. Prawa dotyczące stworzonych przez nas utworów stanowią więc nasz majątek odrębny. Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż pożytki z praw autorskich, a więc tantiemy, wchodzą już w skład wspólności majątkowej, o ile małżonkowie nie ustalą inaczej w drodze umowy (tzw. intercyzy). KRiO wskazuje również, iż w skład majątku osobistego wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Rozdzielność majątkowa powstaje z chwilą ustania wspólności majątkowej małżeńskiej. Zdarzenia prawne, a więc przyczyny powodujące ustanie wspólności majątkowej, to: rozwód, separacja (w przypadku woli stron można utrzymać wspólność majątkową po ogłoszeniu separacji), ubezwłasnowolnienie, ogłoszenie upadłości jednego z małżonków, sądowe zniesienie wspólności majątkowej (art. 52 KRiO). Sąd może znieść wspólność majątkową z datą wsteczną. Istnieje również możliwość dobrowolnego zniesienia wspólności majątkowej w postaci intercyzy małżeńskiej, która musi mieć formę aktu notarialnego. Poprzez intercyzę można nie tylko wyłączyć, ale również ograniczyć wspólność majątkową do poszczególnych przedmiotów (np. wyłączyć tantiemy pochodzące z autorskich praw majątkowych związanych z osobistą twórczością któregoś z małżonków). Istnieje także możliwość rozszerzenia wspólności majątkowej o określone składniki pochodzące z majątku osobistego (np. odszkodowanie).
Wskutek zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej majątek wspólny pozostaje we współwłasności udziałowej. Zasadą jest, iż udziały są równe. Każdy z małżonków z ważnych powodów może żądać ustalenia przez Sąd nierównych udziałów w majątku, jeżeli druga strona nie przyczyniała się do powstania wspólności majątkowej, nadużywała swojego prawa czy nie opiekowała się dziećmi. Od daty ustania wspólności majątkowej każdy z małżonków nabywa przedmioty na swoją własność (majątek odrębny).
Warto odpowiedzieć na pytanie, jakie są prawa małżonka po śmierci twórcy na gruncie przepisów prawa autorskiego. Dziedziczenie po zmarłym małżonku następuje z mocy ustawy i przysługuje małżonkowi i dzieciom (w przypadku ich braku do spadku powołani są rodzice zmarłego małżonka, następnie rodzeństwo), chyba że w testamencie spadkodawca postanowił inaczej. Prawo do zarządu autorskimi prawami osobistymi, chroniącymi nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się więź twórcy z utworem (prawo do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania i decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz nadzoru nad sposobem korzystania z utworu), prawa te nie podlegają dziedziczeniu (w przeciwieństwie do autorskich praw majątkowych), zawsze funkcjonują przy twórcy, z którym są ściśle związane. Jeżeli twórca nie wyrazi innej woli, po jego śmierci z powództwem w razie naruszenia autorskich praw osobistych może wystąpić w pierwszej kolejności małżonek, a w jego braku kolejno dzieci, wnuki, rodzice, rodzeństwo. W takiej samej kolejności osoby te są uprawnione do wykonywania tych praw.
Inną kwestią na gruncie prawa autorskiego, związaną z instytucją małżeństwa, jest rozpowszechnianie wizerunku. Wizerunkiem jest dobro osobiste, wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia podobiznę danej osoby, który może być utrwalony np. poprzez portret malarski, rysunek, fotografię. Co do zasady, rozpowszechnianie wizerunku wymaga zgody osoby na niej przedstawionej, zaś w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba otrzymała umówione wynagrodzenie. Zezwolenie na rozpowszechnianie wizerunku nie jest również wymagane, jeżeli dotyczy osób powszechnie znanych, jeśli związane jest to z pełnieniem przez te osoby funkcji publicznych (w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych), jak również w sytuacji, gdy osoba stanowi szczegół całości (np. zgromadzenie, publiczna impreza). Warto wskazać, iż ochronie podlega również sztucznie wykreowany wizerunek artysty – tzw. maska sceniczna (np. postać filmowa o charakterystycznym wyglądzie), jeżeli umożliwia rozpoznanie osoby kreującej daną postać. Część doktryny uważa, iż prawo do wizerunku wygasa wraz ze śmiercią osoby uprawnionej. Pozostała część twierdzi, iż prawo to podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych i gaśnie w ustawowym, 20-letnim terminie. Niewątpliwie w przypadku śmierci uprawnionego najbliżsi, w tym małżonek, mają prawo do ochrony prawa do wizerunku jako prawo do ochrony kultu pamięci osoby zmarłej.
Kolejna kwestia dotyczy ochrony korespondencji. Jeżeli osoba, do której korespondencja jest skierowana, nie wyraziła innej woli, rozpowszechnienie korespondencji w okresie 20 lat od jej śmierci wymaga zezwolenia małżonka, a w jego braku kolejno zstępnych, rodziców i rodzeństwa. Korespondencją jest nie tylko korespondencja listowa, ale również elektroniczna (email), telefoniczna, telegraficzna itd. Korespondencją nie są listy otwarte, które otrzymała dana osoba. Dla powstania uprawnienia nie ma konieczności, aby korespondencja dotarła do adresata. Korespondencja może stanowić również utwór w rozumieniu prawa autorskiego.
Przepisy prawa autorskiego mówią, iż osoby, których wizerunek jest bezprawnie rozpowszechniany, a także adresaci korespondencji rozpowszechnianej bez ich zgody, mogą wystąpić z roszczeniami analogicznymi do tych, które przysługują twórcy w przypadku naruszenia jego autorskich dóbr osobistych. Osoba uprawniona może wówczas żądać zaniechania takiego działania, dopełnienia czynności niezbędnych do usunięcia skutków naruszenia, złożenia oświadczenia woli o określonej treści, przeproszenia, zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy naruszenie było zawinione - uiszczenia określonej sumy na wskazany cel społeczny. Niezależnie od tego poszkodowanemu przysługuje również ochrona na gruncie prawa cywilnego.
Zasadą jest, że roszczenia z tytułu rozpowszechniania wizerunku oraz roszczenia z tytułu rozpowszechniania korespondencji bez wymaganego zezwolenia osoby do której została skierowana wygasają z upływem 20 lat od śmierci tej osoby. Jako, że kwestie te mogą dotyczyć osób trzecich, zgoda tych osób na rozpowszechnienie również może być wymagana.
Podsumowując, należy wskazać, iż twórca ma pełną swobodę w określeniu osób fizycznych i prawnych upoważnionych do ochrony i wykonywania jego praw autorskich. Twórca ma również prawo do wyrażenia zgody na rozpowszechnianie wizerunku i wskazania osoby uprawnionej do wykonywania i ochrony jego praw po śmierci. Jeżeli twórca nie ureguluje tych kwestii (np. poprzez testament), będą one regulowane z mocy ustawy.
ZAiKS:
ZAiKS to organizacja o ponad dziewięćdziesięcioletniej tradycji. Stowarzyszenie Autorów ZAiKS powstało w 1918 roku z inicjatywy twórców, którzy zrzeszyli się, aby wspólnie chronić swoje interesy twórcze. Początkowo nosiło nazwę Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych, czyli w skrócie ZAiKS. Możesz zapoznać się z naszą historią, a także dowiedzieć się więcej o działalności Stowarzyszenia.
Poznaj strukturę Stowarzyszenia oraz procedury w nim stosowane.
W tej części serwisu znajdziesz także informacje na temat podstaw prawnych działania ZAiKS-u.
Dowiedz się o nas więcej! Dlaczego warto zostać członkiem ZAiKS-u?
